سەردەمی مەسیحی
بــاوکــانــی کڵێســــا
مار تۆما نێردراوی
یەکێک لە دوانزە قوتابیەکانی مەسیح، نازناوەکەی دوانەبوو. نێردراو و پارێزەری کەنیسەی ڕۆژهەڵات، و نەریتەکانی کڵێسا بە یەکەم میسیۆنەر لە میزۆپۆتامیا دەزانن، کە لەوێوە بەڕێکەوت بۆ بانگەشەکردن لە هیندستان، لەوێ شەهید بوو.
مار ئەدەی
یەکێک لە حەفتا و دوو قوتابی عیسای مەسیح، لە ئەدیسا(ئورفای ئێستا) بانگەشەی ئینجیلی دەکرد، و نەریتی کڵێسا مەعمودیەتی ئەبجار پاشا بۆی دەگێڕێتەوە و لەوێشەوە بەرەو حەدیاب بەڕێکەوت بۆ ئەوەی مژدەی میزۆپۆتامیا بدات، گەیشتە ئەهواس “بەیت هوزایی”، بە هاوکاری مار ماری و مار ئاجی.تا ئەمڕۆش، مەراسیمی کەنیسەی ڕۆژهەڵات بە مەراسیمی ئەدەی و ماری ناسراوە.
بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحی
لەگەڵ دەستپێکردنی قوتابیانی مەسیح بۆ بانگەشەی نا جوولەکەکان، ئایینی مەسیحی لە نزیکەی چارەکی کۆتایی سەدەی یەکەمی زایینی، هاتە ناو میزۆپۆتامیا. ڕۆڵی خەڵکی ئەم وڵاتە تەنیا لە ڕاگەیاندنی ئینجیل لە وڵاتەکەیاندا سنووردار نەبوو، بەڵکو دەستیان کرد بە بانگەشەکردن لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، تا چین. جگە لە ڕۆڵیان لە پەرەسەندنی تیۆلۆژیەی مەسیحی، و زانایانی تیۆلۆژی دیار و مامۆستای گەورە (مەلافینە) لە کڵێساکەدا سەریان هەڵدا .
کلێســــــەکانمــــان
کەنیسەی نێردراوی ڕۆژهەڵات
لە کۆتایی سەدەی یەکەمی زایینیدا دامەزراوە و نەریتەکە دەگەڕێنێتەوە بۆ مار تۆما و قوتابیەکانی دامەزراندنی کورسی پاتریەرکی لە سالق-تسیفۆن. لە میزۆپۆتامیا، کەنداو، فارس، ئەفغانستان، هیندستان و چین بڵاوبووەوە. زمانی لیتۆرژییەکەی بریتییە لە زمانی سریانی ڕۆژهەڵات. کۆنترین کڵێساکانی کە تا ئێستاش شوێنەواری ماون (کەنیسەی کوخی – باشووری بەغدا)، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یەکەمی زایینی
کڵێسای نێردراوەکانی ئەنتاکی
تێیدا باوەڕدارانی مەسیح بۆ یەکەمجار وەکو مەسیحی بانگ کران، بەپێی کرداری نێردراوان (ك.ن 11: 26). لەلایەن پۆڵس و بەرناباس و پاشان لەلایەن پەترۆسی نێردراوی مەسیح بانگەشەی بۆ کرا و تێیدا یەکەم کڵێسا دامەزرا، دوای کڵێسای ئۆرشەلییم. دوای کڵێساکانی ڕۆما و ئەسکەندەریە سێیەم بوو لە رووی گرنگییەوە. ناوی لێنراوە (دەستپێکی مەسیحیەت) و شاری مەزنی خودا. قوتابخانەیەکی تیۆلۆژی بەناوبانگی هەبوو. گرنگییەکی تایبەتی هەیە بۆ مەسیحییەکانی ڕۆژهەڵات، بەپێی نەریتەکانی ئەنتاکیە، چونکە مار پەترۆس و پۆڵس دامەزرێنەری کورسی ئەنتاکی بوون .
مەسیحییەت لە میزۆپۆتامیا
نەریتی کەنیسەی ڕۆژهەڵات باس لەوە دەکات کە ئایینی مەسیحی لە شانشینی ئورهای (ئەدێسا) کە دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیای ئێستا، لە ناوچەی مێژوویی میزۆپۆتامیا ، لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەبجار پێنجەمدا بڵاوبووەتەوە.
(4 پێش زایین – 50 ز)، هەروەها نەریتەکە پشتڕاستی دەکاتەوە کە تۆماس نێردراوی، یەکێکە لە دوانزە قوتابیانی مەسیح، پاشان ئەددەی و دوو قوتابیانی، ئاجی و ماری، ئەو کەسانە بوون کە مزگێنیان بردە شانشینی ئورهەی، و پاشان لێیەوە بەرەو حەدیاب بەڕێکەوتن.
ئورهای
یەکەم قوتابخانەی تیۆلۆژی مەسیحی سریانی لە سەدەی دووەمی زایینی لە ئورهەی دامەزرا و مار ئەفرامی سریانی بە دیارترین مامۆستای ئەو قوتابخانەیە دادەنرێت.
شانشینی حەدیاب
شانشینییەکی دێرینی نیمچە سەربەخۆیە و پایتەختەکەی لە شاری مێژوویی ئەربیل (ئەربە ئیلۆ)ە، ئایینی مەسیحی لە سەدەی یەکەمی زایینی بە دەستی مار تۆما نێردراوی مەسیح و قوتابیەکانی ناسرا کە لە ئورهایەوە هاتبوون، کە لەوێوە بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحی لە میزۆپۆتامیا فراوان بوو.
نەسیبین
دەکەوێتە باکوور و باکووری ڕۆژهەڵاتی میزۆپۆتامیا، مەسیحییەت بە دەستی نێردراوانی ڕۆژهەڵات، مار تۆما و قوتابییەکانی هاتە ناویەوە. قوتابخانەی تیۆلۆژییەکەی ناسراوە و زۆرێک لە باوک و مامۆستای دیارەکانی کڵێسا وانەیان وتووەتەوە و دەرچوونیان لێکردووە.
ئەنتاکیە
بۆ مەسیحییەکانی ڕۆژهەڵات گرنگییەکی هەیە، بەو پێیەی یەکێکە لە کورسییەکانی نێردراوی، واتە لەلایەن خودی قوتابییەکانی مەسیحەوە دامەزراوە.
ئابگاری پێنجەم ئۆکما/کۆمۆ (ڕەش)
ئەبجارەکان کە پاشاکانی ئارامی سریانی بوون، شانشینی سریانییان لە ئورهای دامەزراند، کە نزیکەی چوار سەدە حوکمڕانییان کرد.
ئەبگاری پێنجەم حوکمڕانی کرد لە نێوان (4 پێش زایین-50 ز). تووشی نەخۆشی پەتا بوو، کاتێک گوێی لە موعجیزەکانی پەروەردگار مەسیح بوو، شاندێکی نارد بۆ لای کە پەیامێکیان بە زمانی سریانی هەڵگرتبوو، باوەڕی پێی ڕاگەیاند و داوای لێکرد بێتە لای بۆ ئەوەی چاکی بکاتەوە.
عیسا نامەیەکی وەڵامدانەوەی بۆ نارد و دەستکێشێکی بۆ نارد، کە وێنەکەی بە شێوەیەکی موعجیزەئامێز لەسەری چەسپێندرابوو، کە لە ڕێگەیەوە چاکبوونەوەی بەدەستهێنا. یۆسیبیۆسی قەیسەریا (263-339ی زایینی) لە مێژووی کەنیسەکانیدا بەشێکی بەرفراوان لەم نامەنووسییانە دەهێنێتەوە. هەروەها نەریتی کەنیسەکە باس لەوە دەکات کە مار ئەدەی بانگەشەی ئێدێسای کردووە و پاشا ئەبگار لە ئاو هەلکێشا (عمّذه).
چەوسانەوەی مەسیحی
چەوسانەوەی چلی
یەکێک لە توندترین چەوسانەوەکاندا کە بۆ ماوەی نزیکەی چل ساڵ (339-379 ز) بەردەوام بوو، لە سەردەمی شاپوری دووەمی پاشای ساسانیدا، کە لەو ماوەیەدا سەدان هەزار مەسیحی شەهید بوون، کە بە چەسپاوی پابەندبوون بە باوەڕەکەیانەوە و خۆیان لە سوجدە بردن بەدوور گرت بۆ ئاگر و بۆ پاشا.
مار شەمعون بارسباعی (329-341)
کاسۆلیکۆس (واتە سەروکی گشتی) کەنیسەی ڕۆژهەڵات و کورسیەکەی لە سالیق و کتێسیفۆن. ئەو نوێژی لیتۆرژی لە جوقین (کۆدین) ڕێکخستووە، هەروەها نووسەری سروودی لیتۆرژی بەناوبانگە (لاخۆ مارا – تۆ، پەروەردگار، ئێمە ستایش دەکەین)، کە یاسایەکی ئیمانی لیتۆرژیی مەسیحییە، لە سەرەتای گۆشەگیری چلی (339-379) لەگەڵ کۆمەڵێک ئەسقوف و قەشە و باوەڕداران سەری بڕاوە و شەهیید بوو، دوای ئەوەی ڕەتیکردەوە فەرمانی شا شاپوری دووەم جێبەجێ بکات بۆ وەرگرتنی دووهێندە باج لە مەسیحییەکان، پاشا تووڕە بوو و فەرمانی پێدا ڕووخاندنی کڵێساکان و سووتاندنی کتێبەکانیان و دەستگیرکردنی مار شەمعون و ئیکلیرووسەکەی.
بەناوبانگترین باوکانی ڕۆژهەڵاتی کەنیسە
یەعقوب السروجی
ئەو بە شیعرەکانی تیۆلۆژی ناسرابوو. هەروەها لیتۆرژیایەکی (ڕێوڕەسم) بۆ قوداس و یەکێکی دیکەی بۆ مەعمودیەت و هەروەها چەندین کتێبی دیکەی کۆکردۆتەوە.
مار ئەفرامی سریانی
نازناوی (الملفــان) ی لێنراوە (بەمانای مامۆستا) ، هەروەها دیارترین کەسە کە شیعر و سروودی تیولۆژی مەسیحییەکانی نووسیوە کە بیروباوەڕی ئایینی لەخۆ گرتبوو، تەنانەت ناوی لێنرا (قیسارەی ڕۆحی پیرۆز).
مەر نەرسای
ماری کوری سولەیمان لە کتێبی (المجدل)دا دەربارەی ئەو فەرموویەتی: “ نەرسای زمانی ڕۆژهەڵات، شاعیری مەسیحییەت، و دەرگای ئایینی مەسیحی، قیسارەی ڕۆحی پیرۆز، ومامۆستای مامۆستایان”. سەرپەرشتی قوتابخانەی الرەها و پاشان قوتابخانەی نەسیبین بووە.
تەتیانووس
چوار ئینجیلەک کۆکرد لە کتێبێکی بەناوبانگدا بە ناوی (دیاتیسارۆن)، نزیکەی ساڵی 160ی زایینی.